اقتصاد در قرآنبا توجه به این که اقتصاد دانان تعاریف متفاوتی از اقتصاد ارائه داده‌اند لکن اختلاف تعاریف هر چه باشد اصل موضوع را عوض نمی‌کند و همه متفق القول خواهند بود که اقتصاد بحث معاش بشر به معنای وسیع کلمه است، موضوع اقتصاد، در بر گیرنده خواست‌ها، نیازها، آمال و بلند پروازی‌های بشر است. بر این اساس بحث منابع تامین کننده این نیازها مطرح می‌شود. فهرست مندرجات۲ - تامین معاش بشر ۳ - منابع طبیعی محض ۳.۱ - زمین ۳.۲ - آب‌های طبیعی ۳.۳ - جنگل‌های طبیعی ۳.۴ - دریا و ثروت‌های دریایی ۳.۵ - بادها و ابرها ۳.۶ - حیوانات ۳.۷ - معادن ۴ - قسم دوم منابع ۴.۱ - کشاورزی ۴.۲ - زنبور داری ۴.۳ - صنعت ۴.۴ - استخراج معدن ۵ - عناوین مرتبط ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - تامین نیاز بشرخداوند متعال در قرآن کریم در آیات فراوانی منابع مهم تامین نیازها و حوائج بشر را معرفی می‌کند، لکن پیش از آنکه به آن آیات بپردازیم، خوبست که بدانیم در قرآن کریم، اولین منبع تامین نیاز بشر، بهشت ، معرفی شده است چنانکه خداوند متعال به حضرت آدم (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «ای آدم تو و همسرت در بهشت مسکن گزین و از هر آنچه که می‌خواهید میل کنید». و نیز می‌فرماید: «همانا برای توست که هرگز در آن گرسنه و برهنه نمی‌شوی و در آن تشنه نمی‌شوی و حرارت آفتاب آزارت نمی‌دهد». ۲ - تامین معاش بشراما پس از اخراج حضرت آدم (علیه‌السّلام) و استقرار او بر روی زمین خداوند متعال در آیات فراوانی، زمین، را مهمترین و ارزشمندترین منبع اقتصادی و تامین معاش بشر معرفی می‌کند. بعنوان مثال به دو نمونه از آن اشاره می‌کنیم: ۱. «ما تسلط و مالکیت و حکومت بر زمین را برای شما قرار دادیم و انواع وسایل زندگی را برای شما فراهم ساختیم اما کمتر شکر گذاری می‌کنید». ۲. «و زمین را گستردیم و در آن کوه‌های ثابتی افکندیم و از هر گیاه موزونی در آن رویاندیم و برای شما انواع وسائل زندگی در آن قرار دادیم و همچنین برای کسانی که شما نمی‌توانید به آن‌ها روزی دهید». از تامل و دقت در آیات اقتصادی قرآن کریم به این نتیجه می‌رسیم که خداوند متعال منابع اقتصادی و تامین معاش بشر را، دو گونه، معرفی می‌کند: ۳ - منابع طبیعی محضابتدا منابع طبیعی محض که خداوند متعال در طبیعت به ودیعه نهاده است بدون دخالت دست بشر مثل: دریا، زمین، ... دوم منابع طبیعی که با کمک دست بشر بعنوان منبع اقتصادی مطرح می‌شود مانند: معدن، کشاورزی، زنبور داری و... اکنون به بررسی آیات مربوط به هر یک از آن‌ها می‌پردازیم. نخست آیات مربوط به منابع طبیعی محض: ۳.۱ - زمیندر آیات متعددی به این منبع مهم اقتصادی اشاره شده است، به عنوان مثال آیه شریفه: «یسالونک عن الانفال قل الانفال لله والرسول». یعنی: «از تو نسبت به انفال سؤال می‌کنند بگو انفال برای خدا و رسول است». که یکی از موارد انفال زمین‌های موات و زمین‌های آباد طبیعی است که بدون جنگ از کفار گرفته شده است و آیه شریفه: «او کسی است که زمین را برای شما رام کرد بر شانه‌های آن راه بروید و از روزی‌های خداوند بخورید و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست». از این نمونه آیات در قرآن کریم فراوان داریم. ۳.۲ - آب‌های طبیعیاشارات فراوانی به این نوع آب‌ها شده است. به عنوان نمونه، آیه شریفه: «هو الذی انزل من السماء ماء لکم منه شراب ومنه شجر فیه تسیمون» یعنی: «او کسی است که از آسمان آبی فرستاد که نوشیدن شما از آن است و گیا هان و درختانی که حیوانات خود را در آن به چرا می‌برید نیز از آن است». ۳.۳ - جنگل‌های طبیعیگیاهان، مراتع، جنگل‌های طبیعی: در ارتباط با این منبع اقتصادی نیز آیات فراوانی وجود دارد.به عنوان نمونه یک مورد را ذکر می‌کنیم: «والارض بعد ذلک دحاها اخرج منها ماءها ومرعاها والجبال ارساها متاعا لکم ولانعامکم» یعنی: «و زمین را بعد از آن گسترش داد و از آن آب و چراگاهش را بیرون آورد و کوه‌ها را ثابت و محکم نمود همه این‌ها برای بهره گیری شما و چهار پایانتان است». ۳.۴ - دریا و ثروت‌های دریاییاز مهمترین منابع اقتصادی که قرآن کریم مطرح می‌کند این منبع عظیم است که قرآن کریم در آیات فراوانی به آن اشاره می‌کند،لیکن جهت رعایت اختصار به یک مورد اشاره می‌کنیم: «وهو الذی سخر البحر لتاکلوا منه لحما طریا...» یعنی: «او کسی است که دریا را مسخر شما ساخت تا از آن گوشت تازه بخورید، زیوری برای پوشیدن (مانند مروارید) از آن استخراج کنید و کشتی‌ها را می‌بینی که سینه دریا را می‌شکافند تا شما (به تجارت بپردازید) و از فضل خدا بهره گیرید شاید شکر نعمت‌های او را بجا آورید». ۳.۵ - بادها و ابرهاآیات فراوانی داریم که ابرها و بادها را بعنوان منابع مهم اقتصادی معرفی می‌کند.به عنوان نمونه به یک مورد اشاره می‌کنیم: «ومن آیاته ان یرسل الریاح مبشرات ولیذیقکم من رحمته ولتجری الفلک بامره ولتبتغوا من فضله ولعلکم تشکرون» یعنی: «و از آیات عظمت خدا این است که بادها را به عنوان بشارت گرانی می‌فرستد تا شما را از رحمتش بچشاند (و سیراب کند) و کشتی‌ها به فرمانش حرکت کنند و از فضل او بهره گیرید شاید شکر گذاری کنید». ۳.۶ - حیواناتدر این مورد نیز اشارات قرآنی و فراوان است. تا آنجا که سوره‌ای از قرآن کریم به نام «انعام» اختصاص یافته است که جهت رعایت اختصار به یک آیه اشاره می‌کنیم: «والانعام خلقها لکم فیها دفء ومنافع ومنها تاکلون ولکم فیها جمال حین تریحون وحین تسرحون وتحمل اثقالکم... لرءوف رحیم والخیل والبغال والحمیر... ویخلق ما لا تعلمون». یعنی: «و چهار پایان را آفرید در حالی که در آن‌ها برای شما وسیله پوشش و منافع دیگری است از گوشت آن‌ها می‌خورید و در آن‌ها برای شما زمینه و شکوه است به هنگامی که آن‌ها را برای استراحت گاهشان باز می‌گردانید. آن‌ها بار‌های سنگین شما را به شهری حمل می‌کنند که جز با مشقت زیاد به آن نمی‌رسیدید پروردگارتان رئوف و رحیم است، همچنین اسب‌ها و استر‌ها و الاغ‌ها را آفرید تا بر آن‌ها سوار شوید و زینت شما باشد و چیز‌هایی می‌آفریند که نمی‌دانید». ۳.۷ - معادنمعادن که در طبیعت به ودیعه نهاده شده قبل از استخراج، منابع طبیعی محض هستند که در آیات متعددی به آن اشاره شده است بعنوان نمونه: «وانزلنا الحدید فیه باس شدید ومنافع للناس» یعنی: «حدید را نازل کردیم که در آن نیروی شدید و منافعی برای مردم است». ۴ - قسم دوم منابعیعنی منابع طبیعی که دست بشر در آن دخالت دارد؛ آیات قرآن در این زمینه فراوان است که ما جهت رعایت اختصار نسبت به هر مورد فقط یک نمونه راذکر می‌کنیم: ۴.۱ - کشاورزیآیات متعددی به این منبع مهم اشاره دارد. بعنوان مثال: «هو الذی جعل لکم الارض ذلولا فامشوا فی مناکبها وکلوا من رزقه والیه النشور» یعنی او کسی است که زمین را برای شما رام کرد بر نشانه‌های آن راه بروید و از روزی‌های خداوند بخورید و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست». ۴.۲ - زنبور داری«واوحی ربک الی النحل ان اتخذی من الجبال بیوتا ومن الشجر ومما یعرشون ثم کلی...» یعنی «پروردگار تو به زنبور عسل وحی نمود که از کوه‌ها و درختان و داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند خانه‌هایی برگزین. سپس از تمام ثمرات بخور و راه‌هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است به راحتی بپیما. از درون شکم آن‌ها، نوشیدنی با رنگ‌های مختلف خارج می‌شود که در آن شفا برای مردم است. به یقین در این امر، نشانه روشنی است برای جمعیتی که می‌اندیشند». ۴.۳ - صنعتیکی از منابع مهم اقتصادی صنعت است که قرآن کریم در آیات متعددی به آن اشاره فرموده است.به عنوان نمونه: «وعلمناه صنعة لبوس لکم لتحصنکم من باسکم» یعنی: «و تعلیم دادیم به (حضرت داود) صفت زره بافی را به خاطر شما تا حفظ کند شما را در مقابل خطرات». ۴.۴ - استخراج معدنآیات متعددی نیز به این منبع مهم اشاره دارد. به عنوان نمونه: «ولسلیمان الریح غدوها شهر ورواحها شهر واسلنا له عین القطر...» یعنی: «از برای سلیمان باد را مسخر کردیم که صبح گاهان مسیر یک ماه را می‌پـیمود و عصر گاهان مسیر یک ماه را، و چشمه مس (مذاب) را بر او روان ساختیم...» . پس بطور کلی در قرآن کریم دو بخش از منابع اقتصادث مطرح است: الف؛ منابع طبیعی محض مانند: زمین، خورشید و... ب: منابع طبیعی که دست بشر در آن دخالتی دارد مانند: استخراج معدن و زنورداری و.... ۵ - عناوین مرتبطاقتصاد؛ آینده اقتصادی (قرآن)؛ اخلاق اقتصادی. ۶ - پانویس۷ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اقتصاد در قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۲۸ رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم
|